Эрхэм хүндэт шүүгчид, прокурор, цагдаа, өмгөөлөгч, хуульчид, иргэний нийгмийн төлөөлөл, чуулганы оролцогчид, хүндэт зочид оо,

Та бүхнийхээ амрыг эрэн мэндчилье.

“Шүүх эрх мэдлийн шинэчлэл ба шударга ёс” сэдэвт үндэсний чуулганд оролцож байгаа УИХ, Засгийн газрын гишүүд, Ерөнхийлөгчийн тамгын газар, шүүх, прокурор, хууль сахиулах бусад байгууллага, иргэний нийгэм, бизнес эрхлэгчдийн төлөөлөл Та бүхэнд тулгамдаж буй чухал асуудлыг хамтдаа ярилцаж, шийдвэрлэх арга замыг эрэлхийлж байгаад талархаж байна. 

Шүүх эрх мэдлийн салбарын өмнө тулгамдаж буй асуудлуудыг тодорхой болгох, шийдлийг хамтдаа олох нь манай нийгмийн олон талын оролцоо, зөвшилцлийн нэг арга хэлбэр хэмээн хүлээн авч байна. Бас өнөөдрийн энэхүү чуулга уулзалтыг Монголын шүүхийн үйл ажиллагаанд шинэлэг уур амьсгалыг бүрдүүлэхийн зэрэгцээ шүүхийн шинэчлэлийг түргэтгэх бас нэг алхам болно.   

Шүүхийн шинэчлэл улс орны хөгжлийн салшгүй хэсэг юм

Манай улсад өрнөсөн нийгмийн шилжилтийн үе дуусч, 20 жилийн хугацаанд алдсан оносондоо дүгнэлт хийж, цаашдын зорилтоо тодорхойлж буй цаг үед энэхүү чуулган болж байна. Бид улс төр, эдийн засгийн хувьд томоохон шинэчлэлүүдийг хийж тодорхой үр дүнд хүрч эхэллээ. Харин шүүх эрх мэдлийн салбарт тодорхой шинэчлэл хийсэн ч шийдвэрлэх ёстой асуудал олон байна. Шүүхийн шинэчлэлийг улс орны хөгжлийн салшгүй хэсэг гэж хандах ёстой. Бидэнд шүүхийн салбарыг төрийн эрх мэдлийн бие даасан нэг салааны хувьд бэхжүүлэн, чадваржуулах шаардлага улам нэмэгдлээ. Энэ нь шүүхийн бие даасан байдлын дархлааг нэмэгдүүлэх, үйл ажиллагааны хараат бус байдал, баталгааг бий болгоход чиглэгдэнэ гэсэн үг юм.

Ардчилал, хүний эрх, шударга ёсыг хамгаалагчийн үүрэгтэй шүүх эрх мэдлийн байгууллагын тогтолцоо бүрэн шинэчлэгдээгүй, шүүн таслах ажиллагаа улс төрийн болон эдийн засгийн нөлөөнд автахгүй байх  үндсийг бүрдүүлж чадаагүй байна. Тиймээс шүүх эрх мэдлийн байгууллагын эдийн засгийн болон улс төрийн талаар хараат бус байх баталгааг бүрдүүлэх үндсэн механизм болох хууль тогтоомжийн шинэчлэлт, шүүхийн зохион байгуулалт, шүүгчдийг сонгон шалгаруулах, томилох журам зэрэг асуудал өнөө хүртэл оновчтой шийдлийг олсонгүй. Олон нийтийн зүгээс ч шүүх, хуулийн байгууллага хөрөнгө мөнгөтэй хэсэгт үйлчилж байна гэсэн шүүмжлэл ямагт гарсаар ирлээ.

Шүүх хараат бус байх ёстой нь тодорхой. Хэнээс бас юунаас хараат бус байх ёстой вэ? гэдэг асуултын хариултыг та бид бүгд мэдэж байгаа. Шүүх төр засгаас, төрийн өндөр албан тушаалтнуудаас, мөнгө, эрх мэдэл, шударга бус байдлаас хараат бус байх учиртай. Харин юунаас хараат байх ёстой вэ? Хуулиас, тэр тусмаа Үндсэн хуулиас хараат байх учиртай. Шүүх эрх мэдлийг хэрэгжүүлэгчид нь хайрцаглагдсан, хуучирсан сэтгэлгээнээс бүрэн ангижирсан, ардчилсан, иргэнлэг, хүний эрхийг дээдлэн хүндэлдэг нийгмийн үнэт зүйл, үнэ цэнийг өөрийн итгэл үнэмшлээ болгосон байх ёстой.

Шүүх эрх мэдлийн байгууллагын шинэтгэлийн үр дүн тэнд ажиллаж буй боловсон хүчнээсээ шууд хамаарах нь ойлгомжтой. Өнөөдөр манай улсын их, дээд сургуулиудыг хуульч мэргэжлээр төгсөж буй оюутны чамгүй тоо олон байна. Төгсөлтийн дараах сургалтаар нарийн мэргэшсэн шүүгч, хуульчдыг тэдэн дотроос бэлтгэх бололцоотой. Нөгөө талаар шүүх, эрх мэдлийн салбарынхны давтан сургалтын системийг ч бий болгох учиртай. Шүүхийн системд ажиллагсдын үйл ажиллагааг үнэлэн дүгнэх, урамшуулах зэмлэх, дэвшүүлэх бууруулах бодлого, үйл явц шударгаар гэхээсээ илүү урсгалаар магадгүй үзэмжээр явж ирснийг хүмүүс шүүмжилж байна.

Нэгэнт шударга ажилтанг сайнаар үнэлэх урамшуулах механизм хаягдсан нөхцөлд нийт системийн хэмжээнд шударгаар ажиллах итгэл, урам зориг, хүсэл эрмэлзэл үгүй болж, аливаа шударга бус нөлөөлөлд автах нь хялбар болж байгааг хуульчид ярьцгааж байна. Нийгэмд шударга ёсны баталгаа болох ёстой шүүх нь өөрөө шударга бус болвол цаана нь юу үлдэх билээ? Ийм зүйл рүү санаатай ба санамсаргүйгээр түлхэж буй тэр хүчин зүйлүүдийг арилгах оновчтой санал санаачлагуудыг тусган авч хэрэгжүүлэх нь бидний зорилт бөгөөд тийм үр дүнг нийгэм хүсэн хүлээж байгаа нь тодорхой. Алив болохгүй зүйлийг хуулийн цоорхой гэсэн “хадны мангаа” руу чихдэг. Тэгвэл, тогтолцоо, системийг бүрдүүлж, шийдвэр гаргаж, хуулийг хэрэгжүүлж буй хүмүүсийн сэтгэлгээний шинэчлэл олон асуудлын зангилааг тайлах учиртай.

Шүүх эрх мэдлийн шинэчлэлийг улс төржүүлж болохгүй

Шүүх эрх мэдлийг хүний эрх, эрх чөлөө, шударга ёсны баталгаа болгон төлөвшүүлэхэд хууль эрх зүйн таатай орчин хамгийн чухал үндэс суурь нь юм. Тийм учраас таатай орчин нөхцлийг бүрдүүлэх төр засгийн бодлого, үүрэг, энэ салбарынхны хүсэл эрмэлзэл, ард иргэдийн санал бодолтой нийцэх учиртай. Бид цэрэг эрсээ ард түмнийхээ энхийн манаанд зогсож байгаа хэмээн хүндлэн хэлдэг. Тэгвэл шүүгчид, шүүх эрх мэдлийг хэрэгжүүлэгчид бол ард түмнийхээ эрхийн манаанд зогсож буй хүмүүс хэмээн хүндлэгдэх учиртай билээ. Бидэнд өнөөдөр улс төржүүлэхгүйгээр улс орны ирээдүйн хөгжлийг харж зөв шийдвэрлэх ёстой олон асуудал байгаа. Тэдний нэг нь шүүхийн шинэтгэл юм. Шүүх эрх мэдлийн салбарын шинэчлэлийн асуудлыг хэзээ ч улстөржүүлж болохгүй ээ.

Засгийн газрын тэргүүний хувьд нийгмийн салбар бүрт олон улсын стандартын хэм хэмжээг нэвтрүүлэхийг зорин ажиллаж ирлээ. Энэ бодлогын хүрээнд эрх мэдэл албан тушаалтнуудад ээлтэй байгаа шүүхийн салбарыг шинэчилж, ард иргэдийн эрх ашгийг хамгаалдаг, шударга ёсыг эрхэмлэдэг евростандартыг нэвтрүүлэх ёстой гэж бодож байна. Шүүх эрх мэдлийн шинэчлэл өнөөдрийг хүртэл үргэлжилсээр байна. Гэхдээ энэ шинэчлэл удаан байна. Үр дүн нь ард иргэдэд бүрэн дүүрэн мэдрэгдэхгүй байна. Саяхан УИХ Захиргааны хэргийн давж заалдах шатны шүүхийг байгууллаа. Энэ нь захиргааны байгууллагын дур зоргоор авирлах, хууль бус шийдвэр гаргах явдлыг таслан зогсооход хувь нэмэр оруулж байгааг тэмдэглэн хэлэх нь зүйтэй.

“Иргэн хүн хамгаалагдаж, эрх мэдэлтэн хязгаарлагдаж байхын учир хууль оршдог” гэдэг билээ. Энд хуран цугларсан та бүхэн ч энэ үгийн утгыг сайн мэддэг гэдэгт итгэж байна. МанайЗасгийн газрын үйл ажиллагааны хөтөлбөрт “Хууль сахиулах байгууллагын үйл ажиллагааны эрх зүйн зохицуулалтыг боловсронгуй болгоно” гэсэн зорилт дэвшүүлж, Монгол Улсын хууль тогтоомжийг 2012 он хүртэл боловсронгуй болгох Үндсэн чиглэлд тусган ажиллаж байна. Манай улсад уул уурхайн салбарын хөгжил эрчимжиж, хөрөнгө оруулалт нэмэгдэж байгаагийн зэрэгцээ иргэн бүрт стратегийн орд газруудын хувьцаа эзэмшүүлэх шийдвэр гарсантай холбоотойгоор хөрөнгө, санхүүгийн зах зээлийн үйл ажиллагаа улам бүр өргөжин тэлэх хандлагатай боллоо.

Энэ үйл ажиллагаа хир амжилттай явагдах нь олон хүчин зүйлээс хамаарах бөгөөд үүний нэг нь үнэт цаас, санхүүгийн зах зээлийн эрх зүйн орчин юм. Энэ хүрээнд эрх зүйн зохицуулалтыг боловсронгуй болгохоос гадна хөрөнгийн зах зээл дээрх хэрэг, зөрчил, маргааныг шийдвэрлэх, урьдчилан сэргийлэхэд голлох үүрэгтэй оролцох хуульчдын мэдлэг, ур чадварыг дээшлүүлэхэд онцгойлон анхаарах шаардлагатай байна. Гадаадын хөрөнгө оруулагчид маргаан гарсан тохиолдолд манай шүүх, арбитрын байгууллагад хандахаасаа илүү олон улсын шүүхэд хандаад байгаад дүгнэлт хийх цаг болсон.

Сайн хууль, шударга шүүхийн тогтолцоо үйлчилдэг улс орны нэг хүнд ногдох орлого 1.9 хувиар өсдөг гэсэн судалгаа ч бий. Харин шударга бус шүүхтэй байх нь улс орны эдийн засгийн хөгжил, нийгмийн ёс суртахуун, ард иргэдийн амьдрал ахуйд шууд сөргөөр нөлөөлдөг билээ. Шүүх эрх мэдлийн шинэтгэлд чухал хувь нэмэр үзүүлэх ёстой хүмүүс бол бие даасан, хараат бус өмгөөлөгчид юм. Монгол улсад стратегийн өмгөөллийн, олон нийтийн эрх ашгийн өмгөөллийн хэлбэрүүд бий болж байгаа нь шүүх эрх мэдлийн шинэтгэлд чухал дэмжлэг үзүүлж буй ажиллагаа билээ.Мөн цагдаа, прокурорууд бол хохирогчийн хувьд төрийн нэрийн өмнөөс өмгөөлөгч нь гэсэн ардчиллын зарчим байдгийг байнга санаж байх хэрэгтэй юм.

Энэ үүднээс чуулганд оролцогчдоос анхааран хэлэлцэж цаашид шийдвэрлэвэл зохих дараахь асуудлыг тодруулан ярилцахыг хүсч байна.

• Шүүхийн бие даасан байдлыг хариуцан ажиллах үүрэгтэй Шүүхийн ерөнхий зөвлөлийн байр байдлыг өөрчлөх шаардлагатай гэж үзэж байна. Шүүхийн санхүүгийн байдал, боловсон хүчний сонголт, урамшуулал, ёс зүй, сахилга хариуцлагын асуудлыг шууд хариуцах энэ Зөвлөл нь Улсын Дээд Шүүхийн харъяанд гэхээсээ илүү биеэ дааж ажиллах учиртай,
• Шүүгчид, прокурор, цагдаагийн ажилтнуудын ажлыг шударгаар үнэлэн дүгнэх, хэрэг маргааныг шударгаар шийдвэрлэх, ёс зүйн хувьд эрүүл саруул ажиллах сонирхол, итгэлийг төрүүлэхүйц байхаар өөрчлөх,
• Шүүгчид, хуульчдыг сонгон шалгаруулах, томилох механизмыг үзэмжээр, эсвэл хэсэг бүлгийн сонирхлоор хийх нөхцлийг хааж, шударга шалгуурыг үндэслэх нөхцлийг бүрдүүлсэн зохицуулалт хийх,
• Шүүгч, прокурор, цагдаагийн ажилтнуудын ажлын ачааллыг хүний физиологийн чадвараас хэтрүүлэн тогтоож, хэрэг маргааныг бүрэн зохистой хянан шийдвэрлэхэд сөргөөр нөлөөлж байгааг өөрчилж, нийслэл хотод төдийгүй хөдөө орон нутгийн хэмжээнд ч орон тоог оновчтой тогтоох,
• Шүүн таслах ажиллагааг явуулахад бүрэн хүрэлцэх, стандартад нийцсэн хэмжээний төсвийг батлан хэрэгжүүлэх, шүүгч, хуульчдын нийгмийн баталгаа, түүний дотор орон сууцны асуудлыг шийдвэрлэхэд Засгийн газар анхаарч ажиллах болно. Шүүхийн санхүүжилтийг Шүүхийн ерөнхий зөвлөлөөс УИХ-д шууд оруулдаг зохицуулалтыг бий болгоход болохгүй гэх зүйлгүй,
• Нийслэл хотод анхан шатны шүүхүүдийг хэргийн төрлөөр төрөлжүүлэн байгуулах нь ажлын ачаалал, төсөв хөрөнгийн өгөөжийг дээшлүүлэхэд тустайг анхаарах,
• Хуулийг хоорондын зөрчилгүй, ёс зүй, шударга ёсны зарчимд нийцүүлэн боловсруулан баталж байхад анхаарах. Бид “Шүүгч бол ярьдаг хууль, Хууль бол хэлгүй шүүгч” гэж алдарт Цицерон хэлснийг санаж явах учиртай. Нийгмийн хөгжлийн өнөөгийн нөхцөлд хувь хүний ёс суртахуун, хүмүүжил, нийгмийн үнэт зүйлсийн өөрчлөлт төдийгүй эдийн засаг, санхүү, даатгал, хөрөнгийн зах зээлийн асуудлаар асар өргөн хүрээний зохицуулалт шаардсан хуулиуд хэрэгтэй болж байна. Хууль хоцрогдвол нийгмийн хөгжлийг саатуулан чөдөрлөдөг гэдэг. Хөгжлийн асар их хурдыг хойноос нь хөөн гүйцэхээр биш угтан тосож, ирээдүйг харж зохицуулсан тийм хууль тогтоомжийг батлан гаргах ёстой.
• Өнөөгийн хамгийн тулгамдсан асуудлын нэг болох гэр бүлийн хүчирхийлэл, хүн худалдаалахтай тэмцэх, жендэрийн тэгш байдлыг хангах чиглэлээрх хууль тогтоомжийг хэрэгжүүлэх нь хүний хөгжлийг хангах анхдагч асуудал болохыг гүнзгий ойлгож хандах, гэр бүлийн чиглэлээр дагнасан шүүх байгуулж ажиллуулах боломжийг ч анхааран хэлэлцэх,
• Нийтийн эрх ашгийг нэн тэргүүнд дээдэлсэн эрх зүйн шинэ орчныг  бүрдүүлэх, нийтийн өмчийн хууль, нийтийн ашиг сонирхлыг хамгаалах эрх бүхий субъектийн үүрэг хариуцлагын талаар шинэ зохицуулалт гаргах шаардлага улам илүү тавигдах болсныг анхаарах,
•  Хохирогчийн эрхийг сэргээн эдлүүлэх, тэдний эд материалын төдийгүй сэтгэл санааны хохирлыг нөхөн төлүүлэхэд чиглэсэн эрх зүйн орчныг бүрдүүлэх хамгийн үр дүнтэй хэрэгсэл болох “хохирол нөхөн төлүүлэх сан”-г бийболгох,
• Хэрэг, зөрчил үйлдэгчийг хорьж шийтгэх аргыг голлох бус түүний зан үйлд нөлөөлөх сэтгэл зүйн аргуудыг өргөн хэрэглэхэд шилжих,
• Гэмт хэрэг, зөрчлөөс урьдчилан сэргийлэх нь эцсийн дүндээ иргэд, гэр бүл бүхэн өөрсдийн санаа сэтгэл, үг яриа, үйлдэл, үнэлэмж,  хандлагаа эргэцүүлэн бодож, аж төрөх хэвшил зуршилдаа өөрчлөлт хийх явдал юм. Архидан согтуурах, мансуурах, шударга бусаар амьдрах үзэгдэлтэй үр дүнтэй тэмцдэг төрийн бус байгууллагуудыг дэмжин хамтран ажиллах нь ихээхэн үр дүнтэй гэж үзэж байна. Тиймээс “Шударга хүний ёс суртахуун хуулийг бүрнээ орлоно” хэмээсэн гүнзгий утгатай үг байдгийг бас санацгаая.

Эрхэм зочид төлөөлөгчид өө,

Эцэст нь тэмдэглэн хэлэхэд хууль тогтоомжийг шинэтгэх ажил амжилттай хийгдэж байгаа ч эрх зүйн шинэтгэлийн эцсийн үр дүн болоххуулийн хэрэгжилтхангалттай бус байна. Иймд шинэ хууль батлахын зэрэгцээ батлагдсан хуулийн хэрэгжилтийг хангах нь түүнээс ч илүү ач холбогдолтой юм. Шүүх эрх мэдлийн шинэчлэлийн хүрээнд хууль тогтоомжийн хэрэгжилтийг хэрхэн зохион байгуулах, эрх зүйн орчин, хуулийн байгууллагуудын үйл ажиллагааны уялдаа холбоог яаж сайжруулах, иргэдийн эрх зүйн мэдлэг соёлыг хэрхэн дээшлүүлэх зэрэг асуудлаар энэхүү чуулганаас ажил хэрэг болохуйц олон чухал санаа гарна гэдэгт найдаж байна.

Монгол Улсын Засгийн газар “Үндсэн хууль, бусад хуулийн биелэлтийг улс орон даяар зохион байгуулж хангах” үндсэн чиг үүргийнхээ дагуу энэ талаар гарсан санал, санаачилгуудыг анхааралтай судлан үзэж, ажил хэрэг болгохын төлөө та бүхэнтэйгээ хамтран ажиллана.

Чуулганы үйл ажиллагаанд амжилт хүсье.

Анхаарал тавьсанд баярлалаа.

2011.04.15.          Төрийн ордон