Нийтэлсэн: - 2011/07/08 19:11 - Ярилцлага

Сэтгүүлч Б.Ганчимэг

“Ярилцъя” наадмын дугаарын хүндэт зочныхоо хамт та бүхэнтэй мэндчилж байна. Баяр наадмын энэ өдөр та  бүхний сэтгэлийн хойморт  Монгол Улсын Ерөнхий сайд С.Батболд чин сэтгэлийн халуун мэндчилгээтэйгээ хамт заларч байна. Хүлээн авна уу.

-Монгол түмний үндэсний их баяр наадам болох гэж байна. Энэ жил олон ой давхацсан, арай онцгой наадам болно гэж хүмүүс их догдолж байгаа бололтой. Та хэрхэн яаж наадамлах гэж байна. Бэлтгэл хангагдчихсан уу?

-Энэ жил их сайхан жил болж байна. Түүх талаасаа Монголын тулгар төр байгуулагдсаны 2220 жил, Их Монгол улс байгуулагдсаны 805, Үндэсний эрх чөлөөний хөдөлгөөний 100 жилийн ой, Ардын хувьсгалын 90 жилийн ой, дээр нь энэ жил Монгол улс НҮБ-ын бүрэн эрхт гишүүн болсны 50 жилийн ой гээд ийм олон сайхан ой тохиож байна. Энэ дотроос онцлох нь долдугаар сарын 11-нд болдог манай ард түмний үндэсний их баяр наадам. Энэ баяр бол ардын хувьсгалын, монгол улсын тусгаар тогтнолын баярын өдөр.  Тийм учраас ард түмэн маань ч догдлон хүлээж байдаг. Ер нь их ой гэдэг бол бусдаас өөр л дөө. Эрийн гурван наадмын цар хүрээ ч өөр болоод явчихдаг.

-Сүр хүчээрээ юу?

-Сүр хүчээрээ ч, тоо хэмжээгээрээ ч,чансаа агуулгаараа ч өндөрлөг өдрүүд болж өнгөрдөг. Наад зах нь  512 биш 1024 бөх барилдаж, уралдах морьдын тоо нэмэгддэг. Эрхий мэргэн харваачид маань ч ойн жилийн түрүүг авах юм сан гэж хичээдэг. Тэр агуулгаар ойн наадамд түрүүлсэн бөхийн цол  ч гэсэн ч тэр наадмын бай шагнал ч тэр өөр байдаг шүү дээ. Ерөөсөө л өөр өдрүүд болж өнгөрдөг. Яагаад гэвэл ойн жил юм чинь. Энэ бол эргэж  тохиохгүй их ойн жил шүү дээ. Тэр утгаараа Монголын ард түмний их ойн жил. Иргэн бүрийн, хүн бүрийн их баяр цэнгэл. Мэдээж хэрэг албан ёсоороо Монгол төрийн их баяр наадам. Тийм болохоор Ерөнхий сайдын хувьд  ч, Монгол улсын нэг иргэний хувьд бусдын  нэгэн адил баярлаж наадахаар зэхэж байна. Гэр бүлээрээ баярын  сайхан сэтгэгдэл тээж, тэр агаар сэлтийн дор бэлтгэлээ базааж байна даа. Дээлээ бэлдэж байгаа, эхнэр маань дээлээ бэлдээд л, ямар малгай өмсөх вэ өвгөөн гээд асууж байна лээ. Монголын ард түмэн бол баяр наадмаа сайхан баярлаж тэмдэглээд ирсэн уламжлал заншилтай ард түмэн. Тэр заншлаараа ойн их баяр наадмаа улам өргөн дэлгэр хийнэ. Сайхан баяр наадам болноо.

-Та бөх үздэг юм уу?

-Үзэлгүй яахав. Та бол стадионд очдоггүй байх л даа. Тавын даваанаас хойш  би гэр бүлтэйгээ хамт яс   сууж үздэг. Арван хэдэн жил бид нар  стадионд бөх үзэж байгаа. Миний сүүлийн жилүүдэд байнга хамт сууж үзэж байгаа нэг үзэгч бол УИХ-ын гишүүн, дархан аварга Б.Бат-Эрдэнэ л дээ. Бид хоёр цуг сууж, хоорондоо  ярьж үздэг. Би бүр багаасаа бөхөд хорхойтой. Миний найз хоёр ихэр начин байдаг. Ло. Эрхбаяр,Ло Энхбаяр гэж. Тэгээд найз нараа дагаад багаасаа бөхөд хорхойтой болчихсон. Би чинь бөхийн холбооны ерөнхийлөгчөөр 10 жил ажилласан хүн шүү дээ. Спортод ерөнхийдөө их хорхойтой. Тэр дундаа бөхийг их дэмждэг. “Алтайн барс” гээд бөхийн дэвжээтэй байсан.

-Тийм үү. Эртний бөхийн хорхойтон байсныг мэдсэнгүй?

 -Д.Сумъяабазар аварга, их аварга Д.Дагвадорж нар бол  манай дэвжээний тамирчид байсан. Энэ клубээс л аваргын алдар хүндэд хүрсэн зам нь улбаатай даа.

-Энэ жил шинэ аварга төрөх болов уу. Танд харж байгаа бөх байна уу?

-Байлгүй яахав. Ер нь бол наадам их сайхан болноо. Өрсөлдөөнтэй ч болно. Залуучууд их сайхан өнгөлөг, өрсөлдөөнтэй, хүчтэй байна билээ. Би бол шинэ залуу, олон цолтонгууд төрсөн сайхан наадам болно гэж бодож байгаа.  Дээр нь манай аваргууд, том цолтнууд түүхт ойн жилийн наадамдаа их нухацтай бэлтгэж байгаа байх. Тэгэхээр наадмын бөхийн барилдаан өрсөлдөөнтэй болно гэж бодож байна. Дээр нь цаг агаар ч нар хур тэгшрээд сайхан болж байна. Наадам  гэдэг бол бас цаг агаартай их холбоотой. Хур бороо их орж байна. Олон аймаг сум өөрийн ойг тэмдэглэх гэж байгаа. 11 аймаг энэ жил тэгш ойтой. Тийм учраас энэ жилийн наадам  илүү өргөн дэлгэр болох төлөвтэй байна.

-Наадам ярьсан чинь гоё байна шүү. Одоо ажил хэргийн асуултууд руугаа орох уу?

-Тэгье.

-Хамгийн сүүлийн чухал мэдээлэл Таван толгой. Тэгэхээр Тавантолгойн орд газрыг ашиглах хөрөнгө оруулагчдыг зарлачихлаа. Гэвч би хувьдаа хүнд л нөхцөл үүслээ гэж харж байна.  Хэлэлцээрийн ширээний ард гурван их гүрний нэгдэл ирээд суучихлаа. Гэтэл Таван толгойн ордын ашиглалтын эдийн засгийн тооцоог монголчуудад үзүүлээгүй байна. Тэд л хоорондоо ярилцаж байна гэсэн үг. Энэ сэдвээр хоёулаа яриагаа үргэлжлүүлэх үү?

-Тавантолгойн орд газар бол Монгол Улсын хөгжилд  асар их хувь нэмэр  оруулах томоохон төслүүдийн нэг. Эрдэнэт үйлдвэр үүссэн цагаасаа хойш манай эдийн засагт их том хувь нэмэр орууллаа. Дотоодын нийт бүтээгдэхүүний бараг 35 хувь, экспортын 50 гаруй хувийг дангаараа авч явж, төсвийг бүрдүүлдэг ийм том аж ахуйн нэгж байж ирсэн. Оюутолгойн төслийг бид олон жил ярьж байгаад  2009 онд  гацаанаас гаргаж ажлыг нь эхлүүллээ.  Өнгөрсөн  оны дөрөвдүгээр сард л арваад жил тойрсон  энэ том төслийн барилгын ажлыг  эхлүүллээ шүү дээ.  Өөрөөр хэлбэл арваад жил яриад эхлүүлж чадахгүй явсан энэ төслийг хоёрхон жилийн дотор шийдэж галт тэргээ замд нь гаргалаа. Ажил нь одоо өрнөж байна. Ирэх жил ашиглалтанд орно. Тэгэхээр бид яриад л, хэрэлдээд л суугаад байх уу. Улс орныхоо хөгжлийн төлөө шийдвэрүүдээ гаргаад, ажил болгоод явах уу.  Энэ хоёрын ялгаа харагдаж байгаа биз. Ажил болгоод эхэлчихсэн юм чинь  мэдээж  үр дүнгээ өгч таарна. Нөгөө л урьдынхаараа алаагүй баавгайн арьсыг хуваагаад суугаад байсан бол байдал ямар байх байсан бол. Оюутолгой бол Эрдэнэтээс тав дахин том. Тэгэхээр Эрдэнэт ямар хэмжээний ачаалал улс орныхоо эдийн засагт үүрч байсан нь ойлгомжтой. Одоо Оюутолгой тав дахин том ачаалал үүрэх нь. Тэр хэмжээгээр нь эдийн засаг тэлнэ.  Энэ төслийн эдийн засгийн үр өгөөжийн  57-58 хувийнг  Монгол Улс хүртэнэ. Татвараар, ногдол ашгаар, бусад хэлбэрээр эдийн засгийн үр өгөөжийг  нэмэгдүүлэх боломжтой. Бид үе шаттайгаар зээлийн хүүг бууруулж байна.   Хөрөнгө оруулагчдын төвшинд зах зээлийн горимын дагуу асуудлаа тавиад улам сайжруулаад явах  боломж байна. Гэхдээ хамгийн гол  нь ажил эхлээд байна. Үйлдвэр ашиглалтанд орох нь бидэнд илүү чухал.

-Оюутолгойг хангалттай ярьсан болохоор шууд Тавантолгойгоос асуултаа эхэлж тавьсан юм. Гэтэл ?

-Энэ тухай яг одоо ярих гэж байна л даа. Тавантолгой гэдэг бол бүр өөр зүйл. Тавантолгойгоор бол монголчууд бид маргаашдаа сайхан амьдрах  хөрс сууриа тавьж байна.   Эдийн засгийн эргэлтэнд  хурдан л оруулах юм бол Оюутолгойгоос илүү үр өгөөжөө өгнө. Энэ нэгдүгээр ач холбогдол нь. Хоёрдугаарт, энийг  шийдэхдээ Монгол Улс өмчийн эзэн шиг шийдэж байгаа. Харин үүнийг зарим нэг хүмүүс санаатайгаар ард түмэнд буруу ойлгуулах гэж оролдож байх шиг байна. Бодит байдал гэвэл   Тавантолгойн орд газар, түүний лиценз эзэмшил бүгд 100 хувь Монгол Улсын мэдэлд, Монгол төрийн мэдэлд, Монголын ард түмний мэдэлд байгаа. Өөр хэнд ч очихгүй. Хэнд ч эрх нь шилжихгүй. Гуравдугаарт, Тавантолгой дээр хоёр уурхай ажиллана. Нэг нь зүүн Цанхи дээр, Монголын “Эрдэнэс Тавантолгой” гэдэг компани  гэрээгээр олборлолтоо  хийлгээд ажиллуулна.  Энэ нь тендерээр гэрээт олборлогчийг шалгаруулаад, борлуулалт  өөрөө хийнэ гэсэн үг. Өөрөөр хэлбэл монголчууд зүүн Цанхийн уурхайгаа өөрсдөө ашиглаж, өөрсдийн туршлагыг бий болгож, чанар чансаагаа бас үзнэ. Яг Ухаа худаг дээр “Энержи ресурс”-ийн хийж байгаатай адилхан зарчмаар монголчууд энд хийнэ гэсэн үг. Баруун Цанхи дээр нь 30 жилийн гэрээгээр бидэнтэй харилцаатай гол стратегийн түншлэгч орнуудынхаа төлөөлөлийг оролцуулсан ийм консорциумыг УИХ-ын тогтоолын дагуу шалгаруулаад явж байна. Олборлолтыг нь хийлгээд, борлуулалтыг нь хийлгээд ажиллуулна. Ахин хэлэхэд энд лиценз шилжихгүй. Зарим хүмүсийн болгоомжилж, санаа зовж  байгаа шиг  нөөц нь дуусахгүй. Яагаад гэвэл бид олборлолт дээр нь квот тогтооно. Магадгүй жилд 20-30 саяыг олборлоё гэж тооцъё. Тэгэхэд 30 жил хийлээ гэхэд 600-900 сая тонн л нүүрс олборлоно шүү дээ. Манай Тавантолгойн батлагдсан нөөц нь одоогийн байдлаар 6,4 тэрбум тонн. Цаашдаа  7,5 тэрбум болно гэсэн тооцоо байгаа. Илүү  нэмэгдэнэ гэсэн үг. Тэгэхээр бид стратегийн хөрөнгө оруулагч нараар уурхай байгуулуулаад, тодорхой нөөцийнх нь жаахан хэсэг дээр ажиллуулаад л гэрээ дуусна. 30 жилийн гэрээ шүү дээ. Гуравдахь зүйл  бол мэдээж хэрэг тэд бүх татвараа Монгол улсын хуулийн дагуу төлнө. Гадны хөрөнгө оруулагч нартай ажиллаж байгаа зарчмуудыг манайхан бас сайн харж ойлгох хэрэгтэй. Ямар нэгэн өмчлөл шилжихгүй, татварын ямар нэгэн хөнгөлөлт байхгүй. Монгол Улсын хууль дүрмийн дагуу бүх төрлийн татвараа бүрэн төлнө. Дээр нь бид эдийн засгийн боломжуудыг бас нэмж тэднээс авч байгаа юм. Урьдчилгаа төлбөрүүдийг авч байгаа. Мөн нэмэлт түрээсийн төлбөр авна. Эдийн засгийн үзүүлэлтээрээ илүү ач холбогдолтой ийм үйл ажиллагаа хоёр дахь хэсэг дээр нь явж байгаа юм. Бид Орос, Хятад, Америк болон Япон Солонгос  зэрэг бусад түншүүдийгээ энэ хамтын ажиллагаанд санхүү менежмент, технологи талаас нь оролцох боломжийг бас бүрдүүлж байгаа. Үүнийг дагаад эдгээр улсуудтай тогтоосон улс төрийн болон эдийн засгийн харилцаан дээрээ том дэвшил гаргаж байгаа. Нүүрс бол өөрөө экспортын бүтээгдэхүүн. Зах зээл, төмөр зам, төмөр замын гарцууд, үнэ  тариф, далайн гарц, худалдаж авах орнууд энэ бүх зүйлүүд бол мэдээж дахиад л бидний гадаад орчноос хамааралтай шүү дээ. Бид гадна түншүүдтэйгээ тохирох ёстой. Энэ нь амаргүй, хүнд ажил. Гэсэн ч энэ улс орнуудтай тохирох ажлыг Засгийн газар богино хугацаанд  үр дүнтэй явуулж байгаа нь манай Засгийн газрын гарцаагүй амжилтын нэг .Тавантолгой дээр бидэнд алдаж байгаа юм байхгүй. Ганцхан юм энэ том төслийг хурдан эргэлтэд оруулах тусмаа л эдийн засагт хэрэгтэй. Одоо ингээд хаа нэгтэйгээс амаараа уралдуулсан төгс төгөлдрийг яриад, танин мэдэхүйг яриад, улс төр хийгээд  энийг зогсоосноор монголын ард түмэн хожихгүй. Монгол Улс хожихгүй. Хэсэг хүмүүсийн улс төр популизм болсноор энэ ажил явахгүй. Өнөөдөр бид улс төрөө ярихын зэрэгцээ эдийн засгийн чухал  асуудлаа шийдэх хэрэгтэй байна. Бид 20 жил ажилгүйдэл, ядуурал гэдэг үгнээс салсангүй. Ажилгүйдэл, ядуурал гэдэг үгэн дээр улс төр хийдэг  явдал бараг жишиг болчихсон. Үүнийг  шийдэхийн төлөө бид ажиллаж байна. Ажилгүйдлийн төвшин буурч өгөхгүй байна, ядуурлын төвшин буурсангүй л гэж шүүмжлээд байна. Үүнийг шийдэх ёстой. Үүнийг бодитой том төслүүд эргэлтэнд орсноор, түүнийг дагасан дэд бүтэц, түүнийг дагасан үйлдвэрлэл, мөн бусад салбар, жижиг дунд үйлдвэр, хөдөө аж ахуй хөгжсөнөөр л бид шийднэ.  

-Ер нь та хийсэн гэрээндээ  нэлээн сэтгэл хангалуун байгаа юм байна. Ингээд Тавантолгойн орд газрыг ашиглах хөрөнгө оруулагчдыг зарлачихдаг юм байж.  Харин тэднийг ямар шалгуураар сонгосон бэ гэдэг асуултанд хариулахгүй юу?

-Шалгуурыг ҮАБЗ, УИХ-аас тогтоож өгсөн. Түүнийг хатуу удирдлага болгон ажилласан.

-Цаана нь бас улс төрийн талаас нь харах давхар зүйл мэдээж зөндөө байгаа байх л даа?

-Зайлшгүй харна. Нүүрс гэдэг бол бүс нутгийн экспортын бүтээгдэхүүн. Бид хоёр хөршөөрөө дамжуулж төмөр замаар зөөнө. Мэдээж бид нүүрсээ бүр саран дээр аваачиж өгөхгүй нь ойлгомжтой. Хамгийн ойрхон том зах зээл дээрээ л зарна. Тэгэхээр Төмөр зам, далайн гарц, зах зээлийн хэрэглээ гэсэн энэ үзүүлэлтүүдийг тооцно шүү дээ. Тийм учраас хоёр хөрш орноо зайлшгүй тооцох ёстой. Тооцохгүй байх боломжгүй. Зөвхөн хоёр хөршөөс гадна бидэнд гуравдахь хөрш гэсэн гадаад бодлогын үзэл баримтлал байдаг. Гуравдагч хөршөө бид тэнцвэржүүлэгчээр оруулах ёстой. Тэгэхээр энэ улс төр, геополитикийн гэж хэлж болох эдгээр тооцоонууд бол гарцаагүй хийгдэнэ. Энэ бол тийм хэмжээний том төсөл.

-Үнэндээ бол эдгээр том төслүүд тойрсон улс төрөөс хэн хүнгүй залхсан. Бид хөгжлийнхөө галт тэргийг хөдөлгөж чадлаа гэж харцгааж байгаа. Ажилгүйдэл ядуурал хоёрыг амны уншлага болгохоо больж юмаа хөдөлгөе, ажлаа явуулъя гэж ярьдаг болсон. Энэ бол сайн зүйл. Одоо Тавантолгой хөдөллөө. Харин  хувьцаагаа хэзээ яаж  гаргах вэ. Иргэд бид хувьцааны үр дүнг  хэдийнээс хүртэх бол?

-Хэзээ хөдөлгөнө, тэр өдрөөсөө эхлээд авах хугацааны тоолуур эргэж  эхэлнэ. Байхгүй юмны хувьцаа гэж байхгүй ш дээ. Бий болчингуут авах юмны хувьцаа бий болно. Тавантолгой хөдөллөө л бол хувьцааны үнэлгээ  бий болно.  Тийм учраас Тавантолгойг хөдөлгөж байгаа нь хувьцааг бодитой, үнэтэй болгож байна   байна гэсэн үг.

-Түрүүчийнхээ асуултыг дахиад тавимаар байх юм. Хэлэлцээрийн ширээний ард гурван том гүрний нэгдэл ирээд суулаа. Гэвч Тавантолгойн ордын ашиглалтын эдийн засгийн тооцоог  монголчуудад үзүүлээгүй байна. Тэд хоорондоо л ярьж байна гэж асуусан?

-Тэд нар хоорондоо ярих боломжгүй л дээ. Наадах чинь буруу ойлголт байна. Хариуцлага гэж ойлголт мэдээж байна. Нэгдүгээрт, Засгийн газар хариуцна. Хоёрдугаарт, Төрийн өмчийн хороо, Эрдэнэс Тавантолгой гэдэг компаниуд энэ төслийг боловсруулж байгаа юм. Үүнийг боловсруулахдаа бид мэргэжлийн, хөндлөнгийн Олон улсын банк санхүүгийн байгууллагыг авч ажиллуулж байгаа.  Дэлхийд нэртэй дөрвөн том банкийг зөвлөхөөр авсан. Мэргэжлийн, олон улсад хүлээн зөвшөөрөгдсөн, уул уурхайн яг энэ салбарынх нь зөвлөх компанийг  зөвлөхөөр авч байгаа юм. Энэ нөхцөл нь юун дээр үндэслэсэн юм гэхээр, Монгол Улсын Их Хурлаас баталж өгсөн олон улсын консерциумыг нэгтгээд нэг талд нь ажиллуулах , нөгөө талд нь оператор  ажиллана гэсэн тогтоолын дагуу Засгийн газар үйл ажиллагаа явуулж байгаа. Тийм учраас цаана нь гурван гүрэн ярьж байгаад бидэнд нөхцөл тулгах  тухай асуудал байхгүй. Өөрөөр хэлбэл Монгол улс өөрийнхөө бодлогоор хөтөлж төслөө  явуулж байгаа. Хардах ямар ч асуудал байхгүй.  

-Ойлголоо. Дөнгөж сая л хөрөнгө оруулагчдыг  зарлалаа. Нарийн сайтар тайлбарлах хугацаа бас гараагүй байхад бидний яриа өрнөж байна л даа. Гэхдээ л газрын доорх нүүрсний хэдэн хувийг хэн хэн авах тухай бидэнд ямар ч мэдээлэл алга. Ийм байдалд бас танд талархаж чадахгүй байна л даа?

-Дөнгөж сая болсон үйл явдал учраас олон нийтэд сайтар тайлбарлах цаг хугацаа гараагүй байна. Манай ажлын хэсэг энэн  дээр ажиллаж байгаа. Тэргүүн шадар сайд Н.Алтанхуягаар ахлуулсан, мөн Ч.Хүрэлбаатар сайд, Х.Баттулга сайд, С.Баярцогт сайд, Д.Зоригт сайд нарын бүрэлдэхүүнтэй Засгийн газрын ажлын  хэсэг, дор нь Эрдэнэс Монгол, Төрийн өмчийн хороо орсон ажлын хэсэг ажиллаж байгаа юм. Энэ ажлын хэсэг  33 удаа хуралдсан гээд бод. 33 удаа шүү. Засгийн газар энэ асуудлаар дөрвөн  удаа хуралдсан. Зөвхөн энэ асуудлаар ажлын хэсэг 33 удаа хуралдсаныг дүгнээд, мөн яриа хэлэлцээний явцыг сонсч дүгнэж байж Засгийн газар дөрвөн  удаа хуралдаж энэ шийдлийг гаргаж байгаа юм. Одоо үүнийгээ бид Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөлд танилцуулна. Үүний дараа УИХ-д танилцуулна. Ийм үе шаттай явна. Процесс бол Монгол Улсын хууль тогтоомжинд заасан ёсоор, УИХ-аас гарсан хууль тогтоомжийн дагуу явж байгаа.  

- Хөгжлийн банкны үүдийг нээгээд удаагүй байна. Энэ  банкин дээр юу болж байна вэ. Санхүүжилтын тал дээр ямар нэг асуудал үүссэн үү?

-Улс орны маань хөгжил дараагийн том үе шат руугаа орж байна. Тэгэхээр эдийн засгийн эргэлтэнд орох уул уурхай, бусад үйлдвэр, хөдөө аж ахуй гээд энэ олон салбарууд бүгд арилжааныхаа  горимоор л  явна. Гэтэл төр засаг гарцаагүй онцгойлон анхаарал тавих салбар бас байна. Тэр бол  дэд бүтэц .Төмөр зам,  авто замын аль алийг нь барих ёстой юу, барих ёстой. Авто замыг арилжааны горимоор барина гэдэг бол бас хэцүү . Төмөр замын хувьд  асар том хөтөлбөр. Оюутолгой, Тавантолгой шиг хурдан хөрөнгө оруулалтаа  эргээд шууд нөхчихгүй шүү дээ. Гэтэл бид  уул уурхайгаас орох ашгаасаа  бас орон сууцны том хөтөлбөрүүдээ  юуны өмнө хэрэгжүүлэх ёстой байдаг. Хот хөдөөгүй энэ ажил  хийгдэх  ёстой. Тиймээс  шинэ бүтээн байгуулалтын энэ  том том төслүүд, үндэсний хэмжээний хөтөлбөрүүдийг зөвхөн арилжааны горимоор  биш, төр засаг, төрийн бодлогоор дэмжлэг үзүүлж, санхүүжилтийг нь шийдэж явах  ёстой байдаг. Үүнийг шийддэг практик  дэлхийн улс орнуудад ялангуяа Азийн бар орнууд бүгдэд нь байна. Бүгдээрээ Хөгжлийн банк гэдэг бүтцийг бий болгож  санхүүжилтээ шийдэж иржээ.  Солонгос, Сингапур, Тайланд, Малайз ч тэр. Эдгээр орны хөгжлийн  банкууд нь төрөөсөө баталсан үндэсний том хөтөлбөрүүдээ  санхүүжүүлдэг. Энэ зарчмаар  бид төрөөс баталсан хөгжлийн том түлхэц тулгуур болсон дэд бүтцийн хөтөлбөрүүдээ санхүүжүүлэх зорилготойгоор энэ банкыг байгуулж байгаа юм. Засгийн газраас баталсан том хөтөлбөрүүдээ санхүүжүүлэх эх үүсвэрийг бид шийдсэн.   800 тэрбум төгрөгийн эх үүсвэр гаргах энэ эрхийг  Хөгжлийн банкинд олгосон байгаа. Хөгжлийн банк үйл ажиллагаагаа эхлүүлэх шатандаа орж байна. Ийм том хэмжээний хөтөлбөрүүдийг хийх, тэрний боловсруулалтыг , тэр мэргэжилтэй боловсон хүчнийг сонгон шалгаруулж ажиллуулах, мөн үүнийг төлөвшүүлэх ажилд тодорхой хугацаа шаардана. Тавиад л маргааш нь салхи шиг ажиллана гэж байхгүй. Энэ процесс эхний шатандаа явж байна. Манай хамтарсан Засгийн үед эдийн засгийн шинэтгэлийн хэмжээний томоохон асуудлуудыг шийдэж чадсан нь чухал юм. Одоо нэгэнт галт тэрэг хөдөлчихсөн учраас цаашаа явах нь тодорхой. Галт тэргийг хөдөлгөхгүй байх нь их хортой. Хөдөлгөх нь өөрөө чухал. Бидний хамгийн том амжилт бол энэ бүх зүйлийг хөдөлгөж чадсан маань. Одоо ажиллуулах, тасалдуулахгүй байх, үр дүнд хүргэх нь төр засаг, нийгэм, ард түмний хамтын хариуцлага.

-Хөрөнгийн бирж дээр маш том шинэчлэлт хийгдэж байгаа.  Лондонгийн хөрөнгийн биржтэй хамтарч ажиллаж байна. Энэ ажил хэр явж байна?

-Хөрөнгийн бирж гэдэг бол зах зээлийн эдийн засгийн шинэтгэлийн бас нэг том механизм. Зах зээлийн эдийн засаг бол хоёр том баганан дээр тогтож байдаг. Нэг нь банк санхүү, нөгөөдөх нь хөрөнгийн зах зээл. Манайд сонгодог утгаараа банк санхүүгийн харилцаа нэлээн хүчтэй хөгжсөн. Хөрөнгийн зах зээл бол жинхэнэ утгаараа хөгжөөгүй. Нэр нь байгаа зарим үйл ажиллагаа байгааг үгүйсгэхгүй. Гэхдээ жинхэнэ утгаараа бусад улсын хөрөнгийн биржтэй нэг цаг дээр дэлхийн стандартыг хангасан, менежмент, үйл ажиллагаа, дэд бүтэц, эрх зүйн зохицуулалт энэ бүх зүйл нь байхгүй. Ер нь дэлхий дээр зах зээлийн орнуудын төр, хувийн бизнесийн  санхүүжилтын харьцаа банк санхүүгээс 50 хувь, хөрөнгийн зах зээлээс 50 хувь нь шалтгаалж байдаг. Манайд  банк санхүү  нь 98 хувь нь, хоёрхон хувь нь хөрөнгийн бирж дээр байгаа. Гажуудал байна гэсэн үг. Нэг үгээр хэлбэл хөрөнгийн зах зээлээр ажил босгодог ийм механизм манайд байхгүй байна.  Энэ бол гэрийн тооныг  дороос нь хоёр том баганаар түшиж байдагтай адил ойлголт . Үүнийг бид шийдэх ёстой. Ингэж байж  зах зээлийн эдийн засгийн шинэтгэлийг сонгодог утгаар нь хэрэгжүүлнэ. Тэгэхээр хөрөнгийн зах зээл  нэг дугуй нь. Энэ дугуйг тавьж өгөх ёстой байсан. Тавьж өгөхдөө стандартын дугуй тавихгүй бол банкны дугуй нь их том дугуй, зах зээлийн дугуй нь  жижиг дугуй бол таарахгүй ш дээ. Тэгэхээр зах зээлийн утгаар нь зохицсон стандарт дугуй тавьж өгөх ёстой. Тэр стандарт  дугуйг  нь   Лондонгийн хөрөнгийн бирж оруулж өгөх хэлэлцээрийг бид хийсэн.  Бид Лондонгийн хөрөнгийн биржтэй  таван жилийн менежментын гэрээ хийсэн. Тэгээд суралцаад, тодорхой хугацааны дараа монголчууд өөрсдөө юмаа авч явж чаддаг болно. Энэ жил гэхэд манай хөрөнгийн зах зээлийн 60-80 ажилтныг Лондонд аваачиж сургаж байна. Энэ бүх ажлыг  эцсийн эцэст хүн л хийнэ. Хүнээ л сургах хэрэгтэй байна. Жинхэнэ утгаар нь Гонконгийн, Нью-Йоркийн, Лондонгийн хөрөнгийн биржтэй ижилхэн ажилладаг, нэг төвшний  цусны эргэлттэй болчих юм бол манай хөрөнгийн бирж босно.  Үүнийг дагаад манайд шинэ соёл, шинэ зах зээлийн зохицуулалт  орж ирнэ.  Тиймээс бид бусдын хөгжлийг гайхах биш харин  гадны технологи, банк санхүү зах зээлийн чиглэлээр сайн юмыг нь аваад, хаяхыг нь хаяаад урагшаа хөгжих учиртай.   Мэдээж монгол үндэснийхээ онцлогийг хадгалах юм бидэнд их байгаа. Гэтэл үүнийг зарим хүмүүс хольж хутгаад үндсэний үзэл яриад байдаг. Ингэхдээ ард түмний нэр барьж улс төр хийдэг. Харин ингэхийн оронд аливаа асуудлыг ул суурьтай, мэдлэгтэй, зөв ярьж, ялгаж салгах хэрэгтэй. Ер нь манайд дутагдаад байгаа нэг юм бол үндэслэлтэй, мэдлэгтэй, тэр үндэслэл нь бодитой, тодорхой  судалгаан дээр тогтсон ийм хэлбэр агуулга. Бид нар хийрхэл, омогшил, тэгээд популизм, улс төр дөрөв дээр амьдраад 20 жил явлаа. Тэгэхээр энэ хэлбэрээсээ гарах цаг болсон.  Зангараг, улс төр, популизм, ард түмэн, эх орон гэх зэрэг  үгсийн ар талд хариуцлагагүй байдал л нуугдаж ирлээ. Судалгаагүй байдал, шинжлэх ухааны бус элдэв хийсвэр үндэслэлүүд гаргаж тавьж нийгмээ хөөрөгддөг,  хариуцлагагүй байдал байна.  Үүгээрээ олон түмнээ  тэжээсээр  байгаад тэрнийхээ үр дагаварт  ажилгүйдэл, ядуурал, авилгал, хээл хахууль гэдэг юмнаас салж чадахаа байчихсан. Хөрөнгийн зах зээлийн  энэ сайн цаг руу ороод ирэхээр хүссэн хүсээгүй тунгалаг зохицуулалтанд орж эхэлнэ. Бид ийм механизмаа хийх ёстой. Одоо бидний хувьд ярих, хоосон хэрүүл маргаан дэгдээх биш, ажил хийхийг хөдөлмөрлөхийг  монголын ард түмэн төр засгаасаа, мөн өөрсдөөсөө шаардах цаг болсон гэж бодож байна.

-Ямартаа ч Монгол гэдэг улсын дээр нэг гэрэл асчихаад бусдын анхаарлыг татан анивчиж эхэлсэн байна. Бид том гүрнүүдийн анхааралд өртөж эхэллээ. Эдийн засаг нь хурдацтай хөгжиж байна. Имфляц нэг оронтой гарлаа. Энэ бүх мэдээ хүмүүсийн чихэнд таатай бууж байгаа юм шиг байна. Мэдээж Засийн газар ялангуяа Ерөнхий сайд таны зүгээс нэлээд хүчин чармайлт гаргасан нь ойлгомжтой ?

-Баярлалаа. Ер нь бол манай эдийн засаг нэлээн өсөх хандлагатай болчихлоо. Энэ нь  зөвхөн  Ерөнхий сайдаас хамаарсан хэрэг биш л дээ.  Мэдээж УИХ-аас авч хэрэгжүүлж байгаа бодлогууд  нөлөөлж байгаа. Нөгөө талаасаа бас бидний хөгжлийн дотоод хүчин зүйл гэж байна.  Хөдөө аж ахуй, аялал жуулчлал, хөнгөн үйлдвэрийг хөгжүүлэх суурь байна. Өнөөхөндөө эхний үед нь чирж явах уул уурхайн салбар гараад ирлээ. Ер нь манай улс төлөвшөөд эхэлж байна. Бидэнд асар их дотоод нөөц баялаг байна. Хоёрдугаарт, юу байна гэхээр харьцангуй боловсролтой, идэвхтэй бүтээлч сэтгэлгээтэй ард түмэн байна. Манай ард түмэн бол тийм ард түмэн. Төр засаг нь зөв залаад, энэ сэтгэлгээг нь өрнүүлэх асуудал  л чухал. Үүнийг   бид хийх ёстой . Мэдээж зөвхөн   төр  засаг ч  биш хэвлэл мэдээлэл  үүнийг хамт  хийх ёстой. Тэгвэл бидний явж байгаа  ардчилсан нийгэм, зах зээлийн харилцааны энэ тогтолцоо илүү төгөлдөржинө. Бүс нутагтаа Монгол улс   боломжийн хөгжил дэвшилтэй, улс төрийн тогтолцооны хувьд ч гэсэн бид нар илүү дэвшилттэй явж байгаа.  Төр засаг нь, иргэний нийгэм нь өөрөө идэвхжээд, төр болон  нийгмийн харилцаа ойртож байгаа. Нэг нэгэндээ хяналт тавих, хамтран ажиллах боломж нь бүрдэж байна.  Энэ бүхэн бидэнд асар их дотоод давуу талыг бий болгож байгаа юм. Гадаад орчин ч таатай байна. Эдийн засгийн хувьд манай баялгийн үнэ ханш өндөр,  бас том зах зээлүүдийн хажууд байна.  Манай уул уурхайн салбарыг сонирхож байгаа  улс орнуудын сонирхол улам өндөр болж байна,  мэдээллийн технологи, банк санхүүгийн салбар бидэнд  ойртож эхэллээ. Гадаад хүчин зүйл нь манай эдийн засгийн хурдасгагч болж чадах хэмжээнд байна.  Дотоод гадаад энэ нөхцөл байдлуудыг  нэгтгээд хөгжлөө хурдасгах боломж  байна. Манай хамтарсан Засгийн газар  хоёр жил арай хүрэхгүй хугацаанд ажиллаж байна. Үзүүлэлтүүд сайн гарч эхэлж байгаа нь сайн хэрэг. Зөвхөн гадаад худалдааны эргэлт гэхэд манайх эрс нэмэгдэж байна. Бүр  хэд дахин нэмэгдэж байна. Гаалийн удирдлагууд надад тооцоо хэлж байсан. Манайх урд хожид байгаагүй орлогыг гаалиас оруулах нь. Тэгэхээр бидний эдийн засгийг идэвхжүүлэх, тэр идэвхжилт нь богино хугацааны биш урт хугацааны, тогтвортой, ойлгомжтой, өрсөлдөх чадвартай байх юм бол энэ идэвхжилт улам хурдална. Улам эрчтэй явна. Хятадын эдийн засаг эрчимтэй хөгжиж байгаа шиг, бусад Азийн баруудын эдийн засаг эрчимтэй хөгжиж байгаа шиг.  Эдийн засгийн өсөлт  өнгөрсөн онд 6,1 хувь байсан. Энэ оны эхний байдлаар 9,7 хувьтай болчихсон байна. Өнгөрсөн онд бид яагаад 6,1 хувьтай байсан гэхээр 10-аад сая малаа алдчихсан. Энэ жилийн хувьд гайгүй байна.  Цаг агаар хүртэл таатай байна.  Атрын гуравдугаар аян амжилттай хэрэгжээд, гурил, төмсөө  өөрсдөө хангадаг болчихлоо. Махны нөөцөө боломжийн хэмжээнд бүрдүүллээ. Гол нэрийн хүнсний бүтээгдэхүүний үнэ ханш өсөөгүй. Эдийн засгийн цусны эргэлт идэвхижчихсэн. Тэгэхээр гурил, махны үнэ харьцангуй тогтвортой байж бусад улс орнуудад өсчихсөн байхад манайд харвцангуй тогтвортой байлгасан нь  инфляцийг энэ оны долоон сарын байдлаар 4,2 хувь дээр байлгах үндсэн суурь нөхцөл болгож байгаа юм. Цаашдаа гол нэрийн хүнсний бүтээгдэхүүний бараагаа бид нар тогтвортой байлгах, урт хугацааны хүнсний аюулгүй байдлын хүрээнд нь чанартай тоо хэмжээгээр нь хангах энэ асуудал дээр Засгийн газар онцгой анхаарна. Инфляци  өнгөрсөн онд 11 хувьтай байсан бол, энэ жилийн эхний хагаст 4,2 хувь руу орсон. Энэ жилийн эдийн засгийн өсөлтийг  өнгөрсөн онтой харьцуулахад   9,7 хувьтай болчихсон  байна. Жишээлбэл бид 90-ээд оноос ойш байгаагүй хэмжээнд малаа төллүүлж,  13 сая төл хүлээж авлаа. Энэ бол том үзүүлэлт. Бидэнд болж байгаа зүйл их бий. Гэхдээ эдийн засаг тэлэхийн хэрээр, тавьж байгаа зорилт маань том болохын хэрээр, мөн хүрч очих гэж байгаа цэг маань улам өндөр болохын хэрээр бидний сорилтууд их болж байна. Энэ дээр бид нар хамтдаа чармайж урагшаа явах ёстой.

-Цалин тэтгэврийг 30 хувиар нэмсэн. Энэ шийдвэр олон хүний амьдралд дэм болж, баярлуулсан. Тэр үед бол инфляцийг хөөрөгдөх гэж байнаа энэ нөхдүүд гээд шүүмжилж  л байсан.  Цаашид цалин хөлс нэмэх үү ?

-Цалинг нэмэх ёстой. Ер нь  монгол хүний хөдөлмөрийн үнэлэмжийг дээшлүүлэх  ёстой гэж би боддог. Энэ нь хоёр зүйлээс хамаарна. Нэгдүгээрт, эдийн засгаа   идэвхтэй байлгах . Төр засаг  макро эдийн засгийнхаа үзүүлэлтийг харгалзан зөв зохистой бодлогыг гаргаж ирж тавих ёстой. Бид өнгөрсөн жилийг  “Бизнесийн орчныг шинэчлэх” жил гэж зарласан. 2011 оныг  “Хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих” жил гэж зарласан. Нийгэмд хамгийн тулгамдсан асуудал ажилгүйдэл, ядуурал л байгаа. Үүнийг шийдэх ёстой. Ингэхийн  тулд төр засаг хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих энэ бодлогыг гаргаж тавих ёстой. Мэдээж нөгөө талдаа иргэд маань хариуцлага үүрнэ. Учир нь тэр бодлогыг хэрэгжүүлэгч нь иргэн. Энэ бүх ажлаа хийхийн тулд өөрийгөө бэлтгэх ёстой.  Мэргэжилтэй, өрсөлдөх чадвартай боловсон хүчин болж өөрийгөө бэлтгэх ёстой. Бид ярьдаг. Баахан диплом өвөртөлсөн таксины жолооч,  ажилгүй   хүмүүс байнаа гэж. Тэгвэл зах зээл дээр мэргэжилтэй боловсон хүчний хэрэгцээ маш их байна. Ноолуурын хөнгөн үйлдвэрийнхэн өндөр цалин санал болгоод,  ажилчин авах  зарлал тавиад ажиллах хүн олдохгүй байнаа гэж нэг уулзалтан дээр ярьж байгаа юм. Учир нь мэргэжилтэй боловсон хүчин байхгүйд л байна шүү дээ. Би өнгөрсөн намар  Оюутолгой, Тавантолгойн том бүтээн байгуулалтуудтай газар дээр нь танилцсан. Монголын томоохон үндэсний компани нэг ажилтандаа дунджаар 900 мянган төгрөгний цалин өгч байна. 1000 ажилчинтай. Болж байна уу. Чадвартай  хүн хүссэн цалингаа  аваад эх орондоо ажиллаж амьдарч  болж байна.  Нэг сая төгрөгний цалин авна гэдэг бол хэвийн зүйл болсон байна шүү  дээ. Оюутолгойн төсөл дээр би очсон. Сайн гагнуурчин хэрэгтэй байна. Тавдугаар зэргийн , зургадугаар зэргийн гагнуурчин байвал сая төгрөгний цалин юу ч биш, илүүг  өгье гэжээ.  Гэтэл харин гагнуурчин олддоггүй.  Сайн сайхан амьдрал  хүнд хөдөлмөрөөр л бий болдог. Өөрийгөө хөдөлмөрт бэлтгэх хэрэгтэй. Төр засаг нь ч гэсэн ажлын байрны хүрээнд хүнээ сургах, иргэн өөрийгөө бэлтгэх ажлыг маш нухацтай хийх ёстой. Үүн дээр бид маш их анхаарал, хөрөнгө гаргаж байгаа. БСШУЯ-аар дамжуулан МСҮТ-ийн чиглэлээр их ажлуудыг шинээр зохион байгуулж байна. Ер нь энэ бүтээн байгуулалтаас 60 мянган ажлын байр бий болно гэж байгаа.  Одоо 60 мянган хүнээ бэлтгэх ёстой байна. Өнөөдөр төр засагт гаднаас ажиллах хүч оруулах сонирхолгүй байна. Тэр ажлыг хугацаанд нь хийгээд дуусгахын тулд нарийн мэргэжлийн ажилчин  авахгүй бол ажил нь зогсчихоод байна. Иймээс гаднаас ажилчин аваад байгаа хэрэг.  Бид мэргэжилтэй ажилтан бэлтгэх асуудлаа шийдэх ёстой. Энэ л бидний гол дэвшүүлж байгаа хийж байгаа ажил.

 Цалинг нэмнэ гэж бодож байгаа. Төр цаашдаа монгол хүнийхээ үнэлэмжийг дээшлүүлэх, цалинг нэмэх асуудлыг тууштай авч үзнэ. Дэлхийн банк, валютын сангаас Монголын эдийн засгийн өсөлтийн боломжийг ирэх 10 жилд дэлхийд хамгийн хурдтай өсөх тооцоонд оруулчихсан байна билээ. Энэ жил бид цалинг нэмэх бодолтой байгаа.

-Наадмын дугаарын зочноосоо хамгийн супер мэдэгдлийг хүлээж авлаа гэж бодож байна. Үнэхээр сайхан мэдээ маргааш хүмүүст очих нь ээ?

-Сайхан өдөр, сайхан мэдээ хүлээж авах сайхан шүү дээ.   

-Төрийн албаны шинэтгэлийн томоохон хурлыг таны санаачилгаар хийсэн. Энэ үеэр бол таны амнаас жалга довны хуучин юмыг төрийн албанд бид цааш нь чирж явахгүй шүү гэсэн хатуу сануулга унасан. Энэ ажил хэр явж байна?

-Энэ ажлыг гарцаагүй хийх ёстой. Дэлхий ертөнц даяарчлагдаж байна. Бид өрсөлдөх чадвартай байх хэрэгтэй байна. Төрийн ажлыг ч өндөр төвшинд өрсөлдөх чадвартай хийх ёстой болж  байна. Төрийн ажил  гавьяа зүтгэл, мэдлэг чадвар,  ажилласан жилийн туршлага гээд   бүх зүйл дээр үндэслэж  дүгнэгдэж явах ёстой. Албан тушаалын сонголт, томилолт, дэвшүүлэлт  нь бүгд үүн  дээр үндэслэх ёстой. Тэрнээс биш улс төрийн намын сонгуулийн ялалтаас хамаардаг, эсвэл нэг сайдын нутгийн юмуу, намын найз нөхдөөс шалтгаалаад өөрчлөлт хийдэг энэ зарчмыг бид хуулиараа зохицуулах ёстой. Би Канадад хийсэн айлчлалын үеэр үүнийг ярьсан.  Ер нь би айлчлалын үеэр тодорхой зүйл  ярихыг боддог. Канадтай хөдөө аж ахуй, уул уурхай, боловсруулах үйлдвэр технологи ярихын зэрэгцээ Канадын төрийн албанаас авах зүйл их. Канад  хүн амын хувьд харьцангуй цөөн орон ч  Америк хэмээх том улсын хажууд байна. Гэхдээ төрийн алба нь маш тогтвортой. Өндөр хөгжчихсөн ийм улс орон. Тэнд төрийн албаны нь үйл ажиллагаа нь маш системтэй, хуульчлагдчихсан, төлөвшчихсөн байна. Бид тийм улс орны жишгээс суралцах ёстой. Яагаад гэвэл манайд мерит зарчим буюу гавьяа зүтгэл, туршлага, мэдлэг чадвар дээр үндэслэсэн энэ тогтолцоог  хэвшил болгохгүй бол төрийн алба өөрөө тогтворгүй байгаад байна. Төрийн албаны хуулинд өөрчлөлт оруулах хэрэгтэй. Яаманд, агентлагт, төрийн албанд гурваас таван жил тогтвортой ажилласан хүн дараагийн шатны албанд нэр дэвшдэг байх ёстой. Тэгэхгүй бол гэнэт нэг хүн хөндлөнгөөс орж ирээд хэлтсийн дарга, албаны дарга, газрын дарга, төрийн нарийн бичгийн даргаар ажиллаж болохгүй. Ийм таагүй зүйлүүд төрийн албаны идэвхи сонирхлыг мохоож байгаа юм. Сонгуулиас хамаарч савладаг ийм төрийн албатай байж болохгүй. Ер нь зах зээлийн орнуудад төрийн алба маш тогтвортой байдаг. Сайд ирж л байдаг, явж л байдаг. Тэр төрийн алба бол доор нь ёстой швецари цаг шиг л ажиллаж байдаг. Хууль тогтоомж бүх юм нь ойлгомжтой. Ер нь төрийн алба өөрөө биеэ даасан суурь зарчмууд дээрээ тулгуурласан дэвшүүлэлт, сонголт энэ бүхэн нь хуульчлагдсан байх юм бол тогтвортой болно. Мэдээж хэрэг төрийн албан хаагчдын нийгмийн асуудлыг зөв зохицуулах ёстой. Гэхдээ дахиад тусгайлсан юм хийх биш. Төрийн албан хаагчдын хүүхэд болохоор л тусгай хөнгөлттэй сурдаг ч юм уу, төрийн албан хаагч болохоор тусгайлж байранд ордог биш. Энэ нь бол нийтийн жишгээр байх ёстой. Харин төрийн албан хаагчийн үнэлэмж цалин өөр байх ёстой. Чадвартай хүний цалин өндөр л байг л дээ. Энэ зарчим руу орох ёстой. Бид нар энэ рүү явж байна.   

-Шатахууны хомсдол нэлээн анхаарлын төвд байна. Жил бүр ургацийн үеэр ч юмуу, тариалалтын үеэр ч юм уу ямар нэгэн  ачаалалтай  үеэр л  ийм юм болдог.  Иргэд үүнд их бухимдах юм. Манайх энэ зовлонгоосоо хэзээ салах юм бэ ?

- Энэ бол өмнө нь байгаагүй асуудал биш байсан л асуудал. Гэхдээ  гарцаагүй шийдэх асуудал . Хамтарсан Засгийн газар энэ тал дээр нэлээн бодитой бодлого гаргаж ирж  байгаа. Бид өөрийн үндэсний нефть боловсруулах үйлдвэрийг барих ёстой болжээ. Одоогоор манай түүхий  нефть олборлолт  хангалтгүй байгаа. Гэхдээ бид  нефть боловсруулах үйлдвэрээ барина. Өөрсдөө өөрсдийгөө хангах нөхцлийг бүрдүүлнэ гэж итгэж байгаа. Тийм учраас өнөөдрийн Засгийн газрын хуралдаанаараа нефть боловсруулах үйлдвэрийн асуудлыг  авч хэлэлцээд зарчмуудыг нь шийдээд байна. Нэгд, өөрийн үндэсний үйлдвэртэй болъё. Хоёрдахь нь бид нэг нийлүүлэгчээс хамааралтай байдаг энэ хамаарлаа багасгана.  Үүнийг өмнө нь зөндөө ярьж байсан. Гэхдээ хэзээ ч тогтвортой тууштай авч хэрэгжүүлж байгаагүй. Бид хоёрдогч эх үүсвэр, гуравдагч эх үүсвэрээс нефть авах  урт хугацааны гэрээ хэлэлцээр хийж байгаагүй. Цаг үеийн асуудлаа л шийдэж байсан. Одоо бол бид тогтвортой урт хугацааны гэрээ хийх асуудлыг нэгдүгээрт тавь гэж байгаа юм. Тэгэхгүй бол нэгнээс нь авч байгаад дуусангуут нь мориндоо мордоод хажуу талыйн айл руу давхидаг байж болохгүй ш дээ. Үүнийгээ системчилж, тогтвортой болгоё, урт хугацааны гэрээ болгоё. Энэ зарчмыг шийдэж байгаа. Тэгээд ниргэсэн хойно нь хашгирав гэдэг шиг нэг сайдыг, нэг засгийн газрыг энэ асуудлаар буруутгах нь утгагүй л дээ. Мэдээжийн хэрэг үүрэг хариуцлага хүлээж байгаа хүмүүс нь үүнийхээ хариуцлагыг хүлээх ёстой. Тэрэн дээр бол хариуцлага тооцох юмыг нь тооцох ёстой. Тооцох ч болно. Гэхдээ урт хугацааны үндэслэлтэй шийдвэрийг гаргах ёстой. Энэ шийдвэрийг энэ Засгийн газар гаргаж байгаа. Эрвийх дэрвийхээрээ бүх шатанд нь ажиллаж байна.

-Сонгуулийн хуулийн талаар хоёр нам санал нэгдэхгүй байна. эцэст нь та МАН-ын даргын хувьд ард түмнээсээ асууя гэж санаачилга гаргасан. Харин энэ саналыг  АН хүлээж авах бололцоогүй гэж байна?

-Энэ бол Ардчилсан нийгэм шүү дээ. Хууль нь байна. Ер нь бол ард нийтийн санал асуулгыг асуух тухай хууль байгаа шүү дээ. Бид 93 онд батлаад тавьчихсан. Тэгэхээр ийм асуудал байж болохгүй гэж ярих нь зохимжгүй явдал. Олон улсад жишээлбэл, Швецарьт хамгийн энгийн асуудлаар санал хураалт явуулж байдаг ийм практик хэвшчихсэн. Ийм улс орнууд их байна. Жишээлбэл саяхан Англи улс сонгуулийн хуулиараа санал асуулга асуугаад явж байна. Италид санал асуулга хийсан байна. Ер нь Ардчилсан улс орнууд олон түмнээс асуулга асуух хэлбэр байж л байдаг. Мэдээж хэрэг манайд хэвшээгүй, практик болоогүй учраас дээр нь хууль эрх зүйн зохицуулалтууд нь боловсронгуй болоогүй учраас эргэлзээд байна. Бас  Үндсэн хуулийн өөрчлөлтүүдтэй холбогдуулаад илэрхийлж байгаа байр суурь бол бий л дээ. Бид үүнийг тооцох ёстой. Гэхдээ асууна гэж байгаа маань өөрөө буруу зүйл биш . УИХ бол ард түмний мөрөөдөл, сонирхлын төлөө л байгууллага.

–Ерөнхийлөгчийг яагаад хориг тавьсан гэж бодож байна?

-Ерөнхийлөгч манай бүлгийн  дарга нартай  уулзаж хууль эрх зүйн хувьд амаргүй асуудал шүү гэдэг талаас нь ярилцсан байгаа. Хууль эрх зүйн талаас нь нэлээн судалж үзэх асуудал гэсэн ийм байр суурийг илэрхийлсэн байгаа. Бид үүнийг  авч үзэх ёстой. Үнэхээр өнөөдрийн мөрдөгдөж байгаа хууль эрх зүйн хүрээнд болж байгаа хэсэг нь аль юм, болохгүй хэсэг нь аль юм гээд салгаад ярилцаж болно ш дээ. Бид ч заавал тулгаж байгаа зүйл биш, ард түмнээсээ асууя гэсэн хувилбарыг л санал болгож байгаа юм.  Энэ хувилбарыг маань эсэргүүцэх юм уу, хориг тавьж болно шүү дээ.  Энэ бол нээлттэй зарчим. Сонгуулийн хуулийг зарим нь намын нэрээр хйих ёстой гэж яриад байгаа. Зарим нь хүнээ мэдэх, гишүүнээ мэдэж мэдрэхийг чухалчилж байгаа. Яагаад гэвэл АН, МАН гээд дугуйлчихдаг. Цаана нь хэн байгааг мэдэхгүй. Тэр нь  буруу ч юм уу , зөв ч юм уу хэнийг нь мэдэхгүй хүнийг дугуйлчихдаг. Гэтэл яг иргэн хүнд бол намайг төлөөлж УИХ-д суух гэж байгаа тэр хүн аль намын хэн гэдэг хүн бэ  гэдэг нь чухал байгаа юм. Энэ хүнийг сонгох нь зөв үү, мэдлэг боловсрол бүх талаараа энэ хүн шаардлагыг маань хангаж байна уу гэдгийг харахгүйгээр зүгээр нам дугуйлчихаад байх бол амаргүй шүү дээ. Сонгуулийн тогтолцоо намыг дугуйлна гээд ярих нь өөрөө хүнд их гоё сонсогдоод байгаа боловч энэ өөрөө төгс төгөлдрийн туйл уу гэвэл бас биш . Тийм учраас бид холимог тогтолцоог яръя. Энэ элементийг оруулъя. Үе шаттайгаар энэ рүү явъя. Гуравны нэг нь бид нам сонгоно, гуравны хоёр нь хүнээ сонгоё. Тэгээд үүнийг үзье. Дараа нь бид үнэхээр боловсронгуй байна гэх юм бол цааш нь хөгжүүлээд явъя гэдэг дээр ерөөсөө эргэлзэхгүй байгаа. Ганцхан пал хийтэл нь нам болгоод тавьчихъя. Хүн нь чухал биш нам нь л гээд тавьчих юм бол зөв юм уу буруу юм уу гэдгийг өнөөдөр хэн нь ч хэлж чадахгүй. Магадгүй хүмүүс бас хүнээ харъя гэж байхыг үгүйсгэхгүй. Өнөөдөр хэн нь сайн пиар хийж, хэн нь илүү хэвлэлийн бага хурал хийснээр ажлыг дүгнэдэг хорвоо бол өнгөрчихөөд байна. Одоо манайд уураа хүрвэл гүйж гараад хэвлэлийн бага хурал зарлана. Пиар хийнэ. Ард түмэндээ хандана гэдэг. Би үүнийг бол зөвшөөрч байна. Ганцхан үндэслэлтэй, судалгаатай, зөв байх ёстой. Энэ асуудалд бид болгоомжтой, үндэслэлтэй, хуулийн дагуу хандана. Наад зах нь Үндсэн хуулиа хар л даа. Цагаан дээр хараар Монгол Улсын Их Хурлын гишүүнийг шууд сонгоно гээд биччихсэн байгаа. Энэ дээр намыг сонгоно гэж бичээгүй. Гишүүнийг сонгоно гэсэн байгаа.   

-Сонгуулийн хуулиас болж таныг огцруулах асуудлыг Э. Бат-Үүл гишүүн өргөн барина гэдгээ мэдэгдсэн байгаа. УИХ-ын гишүүн Э.Бат-Үүл, Х.Тэмүүжин нар таныг намын удирдах зөвлөл дээрээ хэлэлцсэн асуудлуудаа парламентаар хэлэлцүүлдэг боллоо, парламентын бүрэн эрхэд халдаж байна гэж хурцаар шүүмжилж байна. Харин та хэрхэн хүлээж авч байна вэ?

-Би Бат-Үүлийг улстөрчийнх нь хувьд бол хүндэлдэг. Яах аргагүй манай Ардчиллын алтан хараацайн нэг гэж хэлж болно. Ер нь зарчмын асуудлууд дээр гол ч байр сууринаас ханддаг гэж боддог.  Ардчиллын үнэт зүйлсүүдийг хамгаалах, зах зээлийн суурь зарчмуудыг хамгаалах, төр хувийн хэвшлийн харилцаа, төр нийгэм Ардчиллын суурь зарчмуудаас мань эр ухардаггүй.  Шаардлагатай бол эдгээр үнэт зүйлсийн төлөө  ямар ч алхам хийх чадвартай цөөхөн хүмүүсийн нэг гэж би үздэг. Тэр утгаараа бол  хүндлэлтэй ханддаг .  Гэтэл нөгөө талаасаа Э.Бат-Үүл маань болчимгүй алхам хийдэг л хүн юм байна. Хариуцлагагүй нөхөр юм байна.  МАН-ын даргын хувьд би Э.Бат-Үүлийг хариуцлагагүй мэдэгдэл хийж байна гэж үзэж байна.  Аливаа нам улс төрийн зохион байгуулалтын  хэлбэр.  АН ч тэр, МАН ч тэр мөрийн хөтөлбөрөө гаргаад, мөрийн хөтөлбөр дээрээ дэвшүүлсэн зорилтуудаа өөрийнхөө их хурал, бага хурал, удирдах зөвлөлөөрөө яриад л явдаг. Тавьсан мөрийн хөтөлбөрийнхөө  хэрэгжилтийг дүгнээд, улс орны өмнө тулгамдаж байгаа нийгэм эдийн засгийн бүх асуудлуудыг улс төрийн намууд л ярина ш дээ. Одоо “Монгол хүн-2020” гээд  хүн болгоноо ажилтай болгоно, мөнгөтэй болгоно гээд л АН чинь  аймаг болгоноор давхиад л байгаа биз дээ. АН-ынхан өөрсдөө болохоор 2020 онд бүгдэд нь аманд нь баахан юм чихэж хаяна гэж ярьж  давхичихаад, МАН болохоор эдийн засаг, хөгжлийн асуудал ярингуут  буруу болноо гэдэг асуудал бол байж болохгүй байх. Ихээхэн хийсвэр юм ярьж байгаа. УИХ-ын бүтцүүд байнгын хороо, УИХ-ын бүлэг шийддэг зарчмаараа л шийднэ. Аль аль намын удирдах зөвлөлүүд бол шийдвэрээ улс төрийн намын хуулийн хүрээнд гаргана.   Тэгэхээр үүнийг удирдах зөвлөл нь шийдвэр гаргаад яваад байна гэж шүүмжилж байгаа нь том улс төрчийн хувьд бол  тулын инээдтэй зүйл ярьж байх шиг харагдах юм. Э.Бат-үүл гишүүнийг ингэж ярьж байгаад их гайхаж байгаа. Ийм инээдтэй болчимгүй алхам хийхээ боль гэж би Э.Бат-Үүл гишүүнд хэлмээр байна. Х.Тэмүүжин гишүүнийг бол би залуу улс төрчдийн нэг гэдгийг ойлгож байна. Гэхдээ өөрийнхөө намын асуудлыг ярьж байгаа бол өөр хэрэг. Манай намын асуудалд орох нь зохисгүй гэж үзэж байна. Ёстой нөгөө  хүний хэрэгт бүү хошуугаа дүр гэж нэг үг байдаг байх аа. Мэдэхгүй юмаа ярьж хэрэггүй дээ гэж зөвлөмөөр байна. Хүн бас асуудлыг мэдэж байж ярих хэрэгтэй. Мэдэхгүй юмаа ярихаар хүн эвгүй харагддаг. Би одоо АН дотор байгаа юмыг яриад байвал бусдад таагүй харагдана биз дээ.   Бид АН-ын удирдлагуудын асуудлаар дүгнэлт хийгээд яриад байдаггүй. Надад тийм ёс суртахуун ч байхгүй. Тийм хүмүүжил ч байхгүй.

-МАХН гэдэг томъёоллоор хуучин намын дарга байсан Н.Энхбаяр улсын дээд шүүхээс гэрчилгээ авчихлаа. Өмнө нь Монголын Алдарт Хувьсгалчдын нам (МАХН) гэж тэд хүсэлт гаргаж байсан санагдах юм. Тэр нам гэрчилгээ авчихав уу. Эсвэл хэдхэн сарын өмнө таны даргалж байсан МАХН-ын гэрчилгээг авчихав уу. Ерөөсөө ойлгохоо байчих юм?

-Та ойлгохгүй байна. Та юмыг олон талаас нь хардаг, өндөр төвшний мэдээлэлтэй байдаг, нэр хүндтэй сэтгүүлч хүн. Та ойлгохгүй байнаа гэдэг бол нийгэм ойлгохгүй байна гэсэн үг. Тантай яг адилхан би ойлгохгүй байна. Яахаараа Монгол Улсын хууль тогтоомжуудыг өөрсдийн өнцгөөс тайлбарлаад, ингээд юмыг хүслээрээ хийгээд явж болдог юм бэ. Хуультай зөрчилдсөн ийм шийдвэр гарлаа гэж бид үзэж байгаа.  Тиймээс  манай намаас Улсын дээд шүүхээс яагаад ийм шйидвэр гаргасныг нь судалж үзэх гэж гаргасан тогтоолоо өгнө үү  гэсэн хүсэлт гаргасан. Саяхан  тогтоолыг нь авлаа. Бид энэ үндэслэлтэй санал нэгдэхгүй. Тийм учраас бид Улсын дээд шүүхэд хуулийн дагуу давж заалдаж байгаа.  Нэг шинэ улс төрийн нам шинээр бий болох нь мэдээж нээлттэй. Ижил нэртэй олгогдчихсон нь хууль зөрчсөн явдал гэж бид үзэж байгаа юм. Уг нь бол сая 19 дэхь шинэ нам, отгон нам бий болсон шүү дээ.

-МАХН-ын улс төрийн товчооны гишүүн байсан Т.Рагчаа гуайтай ярилцсан нэгэн сонирхолтой номыг би сая уншлаа л даа. Тэр хүн бол 96 настай. Намын нэрний талаар байр сууриа илэрхийлжээ.   “Төөрөлдсөн эсвэл ашиг хайсан хэдэн хүн л тэр хувьсгалт гэдэг үгний хойноос гүйнэ биз дээ. Одоо шинээр бүртгүүлээд байгаа МАХН гэдэг бол  байдаггүй, бараа туруу нь харагддаггүй, цаасан дээр байдаг  олон намуудын л нэг болно” гэж . Би энэ хүнийг бол гайхалтай сэргэг, шинэ, ямар айхтар хүн бэ гэж харсан. Иймэрхүү ахмад гишүүд олон байна уу, эсвэл зарим  хэвлэлүүдийн бичиж байгаа шиг нам минь гээд бүгдээрээ сүүгээ өргөөд ханараад  байна уу?

-Т.Рагчаа гуайг мэдэлгүй яахав. Т.Рагчаа гуай шиг ийм сайхан ахмад буурлууд бол манай намд олон бий. Тулхтай, ухаантай, алсыг өргөн харж чаддаг, ёс суртахуунтай хүмүүс бол асуудлыг яг зөв л харж байгаа. Энэ бол нэг шинэ отгон нам л байгуулагдсан. Монголын улс төрийн шинэ нам.  Ганцхан энэ дээр нэг зөрчилтэй асуудал бол манай намын өмч үнэт зүйл болсон хуучин нэрийг өгсөнтэй л  бид санал нэгдэхгүй эсэргүүцэж байгаа юм. Манай намын нэрийг авч, манай үнэт зүйлд халдсанд нь санал нэгдэхгүй байгаа учраас хуулийн дагуу дараагийн шатны шүүхэд хандана.  

-МАН дээр “Хувьсгалт” гэдгийг шигтгэсэн тэр явдлыг монгол хүн хийгээгүй юм байна. Амгаа гэдэг коминтерний төлөөлөгч Оросоос ирж өгсөн гэж Т.Рагчаа гуайн яриан дотор байна л даа. Тийм Амгаа гэдэг тэр буриад хүн байсан гэдгийг та мэдэх үү ?

-Мэдэлгүй яахав. Ер нь манай намын түүх бол том түүх. Тэр түүхийг яаж ч гуйвуулах бололцоогүй. Яагаад гэвэл Т.Рагчаа гуай шиг амьд түүхийн гэрчүүд нь байж байна. Архив баримт нь байж байна. Манай намын туулж ирсэн замнал өөрөө хүчирхэг. Үнэт зүйлдээ тийм амархан халдуулахгүй шүү дээ.  

-Танаас Н.Энхбаяр даргын тухай асуумаар байна. Тэр хүн бол танай намтай салшгүй холбоотой хүн. Гэвч өнөөдөр өөр замаар алхаж байна.  Түүний одоогийн хийж байгаа улс төрийн талаар ямар дүгнэлттэй байна вэ?

-Н.Энхбаяр дарга улс төр, хувь хүн гэдэг хоёр зүйлийг хэт их салгаад явчих шиг л надад санагдаад байгаа юм. Уг нь хүн нэг л арьсан дор явах ёстой гэж боддог юм ш дээ би. Энэ хоёр хэтэрхий их холдоод явчихаараа бас ойлгогдохоо больчихдог л доо. Олон зүйлийг өнөөгийн төр засаг хийхгүй, болгохгүй байгаагаар яриад байгаа л даа. Жишээлбэл, би энэ засгийн ажлыг аваад жил найман сар л болох гэж байна. Гэхдээ л амжиж олон зүйлийг хийхийн төлөө явж байгаа. Энэ яриад шүүмжлээд байгаа, болохгүй бүтэхгүй гээд байгаа зүйлүүд бол өмнөх 20 жилээс өвлөгдөж ирсэн зүйлүүд байгаа юм. Өвлөгдөж ирсэн зүйлүүдийг л бид заримыг нь хөдөлгөөнд  оруулаад, заримыг нь шийдэх гээд зүтгэж байна. Алдаж онож байгаа юм бий. Тэрийг түүх шүүх байх. Ямар ч байсан улс орны хөгжлийг гацааж байсан зүйлүүдийг хөдөлгөөнд оруулъя. Энэ өвлөгдөж ирсэн  үлгэр домог болсон асуудлуудаа өөрсдөө яриад байгаад л би гайхаад байгаа юм. Нэг үгээр хэлэх юм бол зарим хүмүүс саран дээр байж байгаад ирсэн юм шиг л ярих юм. Энэ асуудлыг аваад явж байсан хүмүүс ингээд яриад байхаар би ойлгодоггүй юм. Шийдчих хангалттай он жилүүд өнгөрсөн болов уу гэж боддог.

-Та бол эдийн засгийн шинэтгэлийн бодлогуудаараа хүчирхэг лидер гэдгээ харуулж байна. Энэ талынх нь С.Батболд гялалзаж харагдав ч намын өнгөн дээр гарч ирж ажиллахгүй байна гэсэн шүүмжлэл байх юм?

-Ер нь улс төрийн намуудыг янз бүр л хардаг даа. Улс төрийн намуудын зорилт бол улс орны өмнө тулгамдаад байгаа асуудлыг л шийдэх шүү дээ. Улс төрийн нам өөрөө өөрийгөө сайхан болгох талаар ярихгүй ш дээ. Улс орныг яаж сайхан болгох вэ гэж л ажиллаж байгаа. Тийм учраас улс төрийн намд олон жил ажилласан учраас ийм мундаг юмаа ч гэдэг юм уу, энэ бол харьцангуй ойлголт л доо. Улс төрч хүн гэдэг бол зангараг, хатуу байр суурь гэдэг ойлголтын нэгдэл ч бас биш. Нэг тал нь байж болох. Тийм болохоор зөвхөн үүгээр улс төрийн хэмжээ дамжааг тодорхойлно гэдэг бол өнөөдрийн ийм эрчимтэй хөгжиж байгаа, практик  талаасаа нийгэм хөгжөөд, амьдрал өөрөө бодитой шийдлүүдийг хүлээж байгаа, эдийн засгийн, улс төрийн, нийгмийн шийдлүүдийг  хүлээж байгаа үед сонин биш. Тэгэхээр бид аливаа асуудалд үндэслэлтэй, судалгаатай, талуудын байр сууриудыг  бодитой тооцсон ийм хандлагыг л тээх хэрэгтэй. Өнөөдөр жишээлбэл манайх олонх байна гээд асуудлыг  түрээд шийднэ гэвэл бас чадахгүй. Иргэний нийгэм төлөвшчихсөн. Ерөнхийлөгчийн институт  нь ажиллаж байна. Сөрөг хүчин ажиллаж байна. Тэгэхээр бодитой судалгаатай, үндэслэлтэй, зарчимтай байр суурь барьж байх нь өөрөө Монгол Улсын хөгжлийн өнөөдрийн засаглалын шинэ хэлбэр. Ерөөсөө сайн засаглал гэж юу юм бэ. Сайн засаглал гэдэг нь хатуу юмуу, зөөлөн байхыг хэлж байгаа зүйл биш. Сайн засаглал гэдэг бол үндэслэлтэй, бодитой, нээлттэй хариуцлагатай өрсөлдөх чадвартай, алсын хараатай асуудлыг харж чадаж байгаа, шийдэж чадаж байгаа, үр дүн гаргаж байгаа энэ засаглалыг л хэлнэ. Өнөөдөр бид сайн засаглалыг л ярьж байна. Сайн засаглалыг компанийн төвшинд, төрийн төвшинд нэвтрүүлье. Иргэний нийгмийг оролцуулсан, нийгмийн зөвшилцлийг бий болгосон энэ орчныг тэлэхийн төлөө л ажиллана. Нээлттэй засаглал руу явах ёстой. Өрсөлдөх чадвартай засаглал руу явах ёстой. Мэдлэгт суурилсан хөгжил руу явах ёстой. Энэ орчинг л бүрдүүлэх ёстой. Энэ нь бол Ардчиллын үнэт зүйл байх ёстой. Гол нь улс төрийн бодлого  энэ зарчим дээр суурилсан байх ёстой. Манай нам энэ рүү явж байгаа. Эргэлзэх зүйлгүй. Манай нам магадгүй өөр өөр өнгө аяс, байр суурьтай харагдаж магадгүй. Үүнийг үгүйсгэхгүй. Энэ бол манай нам ардчилалтай нам болохын нэг жишээ. Манай нам ямар нэгэн фракцуудын нэгдэл болоод, ямар нэгэн эрх ашгуудын нэгдэл хэзээ ч болж байгаагүй, хэзээ ч болохгүй. Улс төрийн хамгийн  өндөр зохион байгуулалттай, олонхийн зарчмаа барьж чаддаг, улс төрийн намын үндсэн соёлыг, ёс суртахууныг нь харуулж чаддаг ийм нам.  

-Тань шиг ийм лидерийн үед намд  шинээр гарч ирж байгаа зарим залуучуудыг хараад жаахан гайхдаг юм. Ямар нэгэн сорви яриад л, ямар нэгэн цөс, эр зориг ярьсан тэр сонин нөхдүүд танд таалагддаг хэрэг үү?

-Би тантай санал нийлэхгүй байна. Юмыг нэг хоёр тохиолдлоор юмуу  дүгнэж ярьж болохгүй л дээ. Энэ чинь 160 мянган хүнтэй асар том хүчин шүү. Хоёрдугаарт, манай нам нэрээ сольсноор 20 гаруй мянган залуучууд шинээр орж ирсэн. Улс орноо, ард түмнээ гэсэн чин сэтгэлтэй боловсролтой сайхан залуус манай намд олон бий.  

-Таны аливаад хөөсөрч өгдөггүй дипломат байр суурийг танай намынхан шүүмжилдэг үү. Заримынх нь хувьд  та сэлэм эргүүлж, том том мэдэгдэл хийж сүрийг үзүүлэх ёстой ч байж магадгүй ?

-Үгүй. Хүн байгаагаараа л байх хамгийн сайхан. Нэг их салхилаад яахав. Нэг их намжаад ч яахав. Би бол хамгийн гол нь ажил ам хоёр нэг байх ёстой гэж үздэг хүн. Жингийн цуваа явж л байх ёстой. Тэр тайван, холыг зорьсон, амар амгалан цуваа жижиг сажиг юмнаас болоод зогсч, бужигналдах  ёсгүй. Төрд зүтгэж байгаа хүн бол өөрөө сэтгэл хоёрдохгүй мөн эргэж харамсахгүйгээр л ажлаа хийж байх ёстой гэж боддог. Намаа, нөхдөө, нийгмээ гомдоохгүй байх ёстой. Энэ бол бас зарчим. Тийм болохоор улс төр хүн хоёр хамт шүү л гэж хэлэх гэсэн юм.